Orojenez Nedir, Nasıl Oluşur?
Orojenez, tektonik levhaların belirli hareketleri sonucu büyük dağların ve arazi yükseltilerinin oluştuğu bir jeolojik süreçtir. Dünya, adeta dinamik bir sistem gibi davranarak, tıpkı canlılar gibi sürekli değişim ve dönüşüm geçirir. Bu dönüşümün en belirgin göstergelerinden biri, litosferde ve yüzey şekillerinde meydana gelen değişikliklerdir. Depremler, bu dönüşümlerin bir dışavurumu olarak, yer kabuğundaki enerji birikimlerinin boşalmasıyla ortaya çıkar. Tektonik plakaların hareketi, orojenez süreci kapsamında, yeni dağların oluşmasına ve mevcut yapıların yeniden şekillenmesine yol açar.
Orojenez Nedir?
Orojenez, genellikle dünya yüzeyinde dağlar ve sırtlar oluşturan jeolojik süreç türüdür. Litosferde oluşan, çeşitli deformasyon ve değişiklik türleri de dahil olmak üzere meydana gelen değişikliklerle ilgilidir. Yerkabuğundaki faylar ve kıvrımlar, orojenezi oluşturan süreçlerden bazılarıdır.
Orojenez ayrıca yüzeyde yeni malzeme (özellikle granitik tipte) oluşturan bazı magmatik hareketleri de içerir. Ancak bu genellikle, bütün boyunca çok benzer özellikler sergileyen ve özellikle dalma zonları ile volkanik zonlarda meydana gelen uzunlamasına kaya şeritleri olan orojenik kuşakları üretir.
Bu fenomen, iki levhadan birinin yeraltındaki yapısını değiştiren ısı, basınç ve yerçekiminin fiziksel etkilerine maruz kalarak, diğerinin kabuğunun altına, mantoya geri dalması nedeniyle oluşur.
Orojenez Mekanizması
Dünyanın hızlandırılmış bir modus operandi‘si olmadığından, hareket anının insan ölçeğinde olmadığını dikkate almalıyız. Jeolojik zamanı hesaba katarsak, orojenezin oldukça yavaş bir süreç olduğunu ve yatay olarak gerçekleştiğini söyleyebiliriz. Hareketin türüne bağlı olarak, arazinin kısaldığı veya uzadığı Dünya yüzeyinin en ince katmanlarının hareketidir.
Bazı durumlarda ne uzama ne de kısalma olur sadece deformasyon olur. Bu durumlarda, tektonik plakalar makaslamada hareket eder ve yakınsak veya ıraksak bir harekete sahip değildir. Orojenez mekanizması, kıtalarda var olan sıradağlar ve dağlar için bir tür gençleşme olarak da kabul edilmektedir.
Bildiğimiz gibi, binlerce yıl sonra dağlar, rüzgar, yağmur, kar ve farklı hava koşulları nedeniyle bozulur ve zirvelerini kaybeder. Bu nedenle, Dünya’nın yüzeyini gençleştirmesinin tek yolu orojenezi veya yeni dağların ya da sıradağların oluşumudur.
Orojenez Nasıl Gerçekleşir?
Çok yavaş bir süreç olduğu ve binlerce yıl geçtiği için orojenezin gerçekleştiği çeşitli aşamalar vardır. Üç aşamaya göre gerçekleşen uzun ve yavaş bir süreçtir:
- Katlama: Yeryüzünde kalıplanabilen ve birbiriyle çarpışan daha yumuşak maddeler vardır. Bu kıvrımlar sırasında arazi değişmeye başlar. Küçük tepeciklerin oluşumunda gözlenebilirler.
- Arıza: Daha yumuşak malzemelerin kıvrımları çarpışırken, daha sert malzemelerin çarpışma zamanı gelir. O zaman oluşan kıvrımlar kırılır.
- Binme: Bu, tüm malzemenin orijinal konumuna döndürüldüğü son aşamadır.
Orojenezin evrimi sırasında bazen volkanik patlamalar oluşur. Örneğin, And Dağları örneğinde olan buydu. Oluşan orojen mekanik veya çarpışma tipi ise, volkanların ortaya çıkma olasılığı daha düşüktür. Ancak, orojen termal tipte ise, evet. Çarpışma olanlarda kıvrımlarla dolu boşluklar ve kalınlaşma alanları oluşur. Bunun nedeni, bir kıtasal levhanın diğerinin üzerine gelmesidir. Alplerde bunu net bir şekilde görebiliriz.
Bu işlemlerin bir sonucu olarak, hafif kemer benzeri çıkıntılara sahip uzun yapılar oluşur. Bu yaylara orojenik kuşaklar denir. Uzatılmış dilimler şeklinde olduklarından ve kayalara paralel konumlandıklarından tanınmaları kolaydır. Tüm uzunlukları boyunca, kuşaklar tektonik plakaların daldığı boşluklara bağlıdır. Burası volkanların oluştuğu yerdir.
Orojenez Türleri
Bu sürecin iki farklı biçimini ayırt edebiliriz:
- Simetrik orojenez: İki kıtasal levhanın yer kabuğundaki bir çöküntüye sıkıştırılmasıyla oluşur. Bu orojenezi gerçekte Pireneler, Alpler ve Himalayalar’da görülebilir.
- Asimetrik orojenez: Bu durumda, kıtasal bir levhanın başka bir okyanus levhasıyla çarpışması nedeniyle oluşur. Bu olduğunda, çökeltiler katlanır ve yitim bölgelerinde birikir. Bu nedenle, okyanus levhası dalar ve kıtasal olan baskındır. Bu tür orojenezin bir örneği, Rocky Dağları ve And Dağları‘dır.
Alp tipi orojenez, Tersiyer döneminin bir parçasıdır. Bu oluşumda Pireneler, Kantabria Dağları ve Alpler gibi sıradağlar oluşmuştur. Bu sıradağları meydana getiren hatları birbirine bağlamaya devam edersek, Doğu’ya doğru Alpleri Kafkasya’ya ve Himalayalar’a bağlamaya devam edebiliriz. Daha fazla ileri gitmeden, Béticas gibi İspanyol sıradağları alpin orojenezi ile oluşturulmuştur.
Başka bir orojenez türü Hersiniyen’dir. 300 milyon yıl önce üretilmeye başlandığı tahmin edilmektedir. Dünyanın farklı yerlerinde, Avrupa’nın çoğunu, Tazmanya’yı, Kuzey Amerika’yı ve Appalachia’yı etkileyen Kaledonya kıvrımı üzerinde büyük bir etkisi oldu.
Son olarak, Caledonian orojenezi, 400 yıl önce meydana gelen tektonik plakaların yer değiştirmesi ile gerçekleşen orojenezdir. Bu kıvrımda Caledonian zinciri oluşmuştur ve Kanada, Kuzey Asya, Avustralya ve İskoçya’da hala izleri görülmektedir.
Orojenez Çevreyi Nasıl Etkiler?
Dağların ve sıradağların oluşumu, çevrenin jeolojik düzeyde dönüşümünü etkiler. Rölyef değiştikçe, türler yeni ortamlara uyum sağlamak ve hayatta kalma modellerini değiştirmek zorundadır. Dünyadaki zamanımız çok kısa olduğundan, tüm bunlar insanlar açısından öğrenilmesi gereken karmaşık bir evrimsel süreçtir.
Ortalama olarak sadece 100 yıl yaşıyoruz ve bu süreçte meydana gelen değişikliklerin hiçbirini göremiyoruz. Fark edebildiğimiz tek şey, dünya levhalarının bu hareketlerinin sonucu olan depremlerdir. Ancak levhaların her yıl yer değiştirmesini göz ardı etmemeliyiz. Yılda birkaç santimetre hareket ettiklerini biliyoruz ve bu insan ölçeği için önemsiz bir şeydir.
